Հայ ժողովրդի հավաքական էթնոհիշողության մեջ Կարսը բացառիկ դեր է գրավում: Կարսը հայկական էթնոսի հնագույն բնօրրաններից է, միջնադարյան Հայկական թագավորությունների մինչեւ օրս պահպանված մայրաքաղաքներից մեկը: Կարս քաղաքը գտնվում է Ախուրյանի աջակողմյան վտակ Կարս գետի ափին, բլուրներով շրջապատված բարեբեր դաշտում, 1850 մ բարձրության վրա: Ներկայումս Կարսը Թուրքիայի Հանրապետության համանուն նահանգի վարչական կենտրոնն է: Հայ պատմագիրների վկայությամբ Կարսի /Կարուց/ բերդը հիմնադրվել է դեռ ուրարտական ժամանակաշրջանում:

Կարս պատմական քաղաքը գտնվում է Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառում: Նրա առաջին տերերը Վանանդի իշխաններն են եղել, որոնք հիշատակվում են IV դարից սկսած: Բնակավայրի պատմության վաղ շրջանի մասին տեղեկությունները քիչ են, սակայն կարելի է ենթադրել, որ շնորհիվ իր բնական անառիկ ռելիֆի /ժայռ-ամրոց/ այն մշտապես բնակեցված է եղել: Միայն ստույգ գիտենք, որ այն հայոց պատմության մեջ հայտնի դարձավ ավելի ուշ` IX դարից: IX դարի վերջից Կարսը հիշատակվում է իբրեւ բերդաքաղաք, իսկ 928թ. դառնում է անկախ Հայկական թագավորության մայրաքաղաքը:

Սակայն Բագրատունյաց նախորդ երկու մայրաքաղաքների` Բագարանի եւ Երազգավորսի նման Կարսը եւս երկարատեւ չի մնում իբրեւ կենտրոնական թագավորության մայրաքաղաք: 961թ. Աշոտ 3-րդը Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաք է հռչակում Անին, իսկ Կարսը մնում է որպես Բագրատունիների կրտսեր ճյուղի Կարսի կամ Վանանդի ֆեոդալական փոքր թագավորության մայրաքաղաք:

1053թ-ից Կարսը պարբերաբար ենթարկվում է Սելջուկների ասպատակություններին: 1064թ Կարսի վերջին հայ թագավոր Գագիկը, որպեսզի ապահովի Կարսը հետագա Սելջուկյան արշավանքներից, զիջում է այն բյուզանդացիներին` դրա դիմաց ստանալով Կապադովկիայի Ծամնդավ քաղաքը: Շուտով Կարսը գրավում են Սելջուկ թուրքերը: 1198-1236թթ հայազգի զորավարներ Զաքարե եւ Իվանե Զաքարյանները ազատագրեցին Կարսը եւ  Հայաստանի մի հատվածը` հիմնելով իրենց իշխանությունը:

XI-XIII դդ. Կարսի  բնակչության թիվը անցնում էր 50.000 մարդուց, իսկ դա այդ ժամանակաշրջանի քաղաքների բնակչության համար շատ մեծ թիվ էր:

Մոնղոլները 1236թ. Հյուսիսային Հայաստանի մյուս քաղաքների հետ միասին գրավում եւ ավերում են նաեւ Կարսը: 1394թ. Կարսը ավերվում է Լենկթեմուրի  հորդաների կողմից, իսկ հետագայում ձեռքից ձեռք է անցնում կարա-կոյունլու ու ակ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերի, ապա թուրքերի եւ պարսիկների տիրապետության շրջանում:

Ավերիչ էին նաև 16-18-րդ դդ պարսկա-թուրքական պատերազմները: 17-19-րդ դդ Կարսը Օսմանյան կայսրության Կարսի փաշայության կենտրոնն Էր, որն իր հերթին մտնում էր Էրզրումի վիլայեթի մեջ: 1876 թ Կարսը անջատվեց Էրզրումից և դարձավ Կարսի վիլայեթի կենտրոնը: Այս հանգամանքը, սակայն, Կարսի համար որեւէ դրական նշանակություն չունեցավ: Այն թուրքական տիրապետության ողջ ընթացքում մնաց սոսկ սովորական բնակավայր` իր անճաշակ հյուղակների քաոսային վիճակով: Թուրքերը հոգ էին տանում միայն Կարսի բերդը ամրացնելու և այնտեղ ստվար կայազոր պահելու մասին:

Կարսը 19-րդ դարի ընթացքում շատ հաճախ առնչվել է ռուս-թուրքական ռազմաքաղաքական հարաբերությունների հետ: Ռուսական կայսրությունը միշտ ցանկացել է տիրել տարածաշրջանում կարեւորագույն ստրատեգիական նշանակություն ունեցող Կարսի բերդին: Կարսը ռուսական զորքերն առաջին անգամ գրավում են ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ (1828-29 թթ)՝ 1828 թ հունիսի 23– ին: Կարսի 11000-անոց կայազորն ու բերդը պաշտպանող 151 թնդանոթները ռուսական զորքերի հաղթանակը կասեցնել չկարողացան: Սակայն 1829 թ սեպտեմբերի 14-ի Ադրիանապոլսի պայմանագրով Կարսը և նրա շրջակայքը վերադարձվեց թուրքերին: Երկրորդ անգամ Կարսը ռուսները գրավեցին Ղրիմի պատերազմի (1853-56 թթ) ժամանակ՝ 1855 թ նոյեմբերին: Այդ ժամանակ գեներալ Ն. Մուրավյովը կոտրելով Կարսի 33000-անոց կայազորի դիմադրությունը, հարկադրեց նրան անձնատուր լինել: Սակայն պատերազմի՝ Ռուսաստանի համար անհաջող ավարտից հետո Կարսը կրկին վերադարձվեց Թուրքիային:

Կարսի նահանգի գրավման հարցը հաջողությամբ լուծվեց 1877-78 թթ ռուս–թուրքական պատերազմից հետո: Ռուսական զորքերը գեներալ Հ.Լազարեւի գլխավորությամբ Կարս բերդաքաղաքը գրավեցին 1877թ նոյեմբերի 6-ին: Վերջապես ռուս–թուրքական հիսունամյա հակամարտությունից հետո Կարսը իր շրջակայքով Ռուսաստանին անցավ Բեռլինի 1878 թ հուլիսի 13-ի պայմանագրով: Ռուսական կայսրությունը նոր նվաճած տարածքից կազմեց Կարսի Մարզը, Կարս մարզկենտրոնով եւ Կարս, Օլթի, Արդահան եւ Կաղզվան  օկրուգներով:

Կարս բերդաքաղաքի ու համանուն մարզի միացումը Ռուսաստանին ուներ առաջադիմական հսկայական նշանակություն հայ ազգաբնակչության համար: Նախ եւ առաջ` վերաբնակեցման քաղաքականության շնորհիվ կտրուկ ավելացավ հայ տարրը քաղաքում եւ մարզում: Նախկինում Օսմանյան կայսրության շրջանում գործադրվող բռնությունների ու կամայականությունների փոխարեն, ռուսների օրոք քաղաքում հաստատվեցին կարգն ու կանոնը, գույքի և անձի երաշխիքը և խաղաղ ու անդորր կյանքը:

Բարեփոխությունները շատ զգալի չէին քաղաքի ներքին կյանքում: Կարսը ռուսական տիրապետության ժամանակ նույնպես մնում էր որպես արեևելյան տիպի, ծուռ ու մուռ փողոցներով բնակավայր` առանց ընդհանուր հատակագծի: Քաղաքը չուներ կոմունալ տարրական պայմաններ, գրեթե զուրկ էր կանաչից: Տները քարաշեն էին, երկհարկանի, փայտյա պատշգամբներով: Նրանց մի մասը դասավորված էր լեռան լանջերին: Ռուսները վերակառուցեցին քաղաքի դաշտային մասի հարավային կողմի արվարձանը: Այն շրջապատված Էր աշտարակավոր պարիսպներով: Այստեղ կառուցվել էր նաև ռուսական եկեղեցի, թիթեղյա տանիքներով տներ, խանութներ, արդյունաբերական ձեռնարկություններ, բնակելի եւ հասարակական շենքեր:

Կարսը 1800-30 թթ ուներ 15000 բնակիչ, որից 10000-ը՝ հայեր, 1830-50 թթ՝ 14000, որից 6000-ը՝ հայեր, 1897-ին՝ 20805, որից 10332-ը` հայեր, իսկ 1914-ին՝ 30086, որից մոտ 84 տոկոսը՝ հայեր: Քաղաքի տնտեսական կյանքը բավական աշխուժացավ 20-րդ դ սկզբներից՝ Ալեքսանդրապոլ-Կարս (1899 թ) և Կարս-Սարիղամիշ (1915 թ) երկաթուղագծերի կառուցման ու խճուղային ճանապարհների բարեկարգման շնորհիվ: Այդ ժամանակ քաղաքում ստեղծվեցին սննդի և թեթև արդյունաբերության մի քանի ձեռնարկություններ, սպանդանոց, որտեղ տարեկան մորթվում էր մինչև 1000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն: Ուներ շուրջ 800 խանութ ու կրպակ, ուր պարբերաբար կազմակերպվում էին մարզային կիրակնօրյա տոնավաճառներ: Քաղաքի կյանքում զգալի տեղ էր գրավում գյուղատնտեսությունը: Այն ժամանակ քաղաքապատկան հողերի տարածքը հասնում էր 4000 դեսյատինի:

19-րդ դ սկզբին քաղաքն ուներ տարբեր կարգի 3000 տուն, 18 եկեղեցի և մի քանի մզկիթ, որոնց մի զգալի մասը ավերված ու լքված էր: Թուրքական տիրապետությունից ազատագրվելուց հետո Կարսում բավական աշխուժանում է կրթական գործը: Այստեղ 1880 թ բացվում են քաղաքային տարրական արական և իգական ուսումնարանները: 1909 թ սկսում է գործել իգական գիմնազիան: Սրանք բոլորն էլ ռուսական դպրոցներ էին: Դրանցից բացի հայկական մի քանի եկեղեցիներին կից կային տարրական ուսումնարաններ: Այդպիսի երկու (տղաների և աղջիկների) ուսումնարան ուներ Սբ.Մարիամ եկեղեցին: Քաղաքում գոյություն ունեին նաև մասնավոր՝ խալֆայական տիպի, մի քանի ուսումնարաններ: 1910 թ քաղաքի բոլոր դպրոցներում սովորողների թիվը հասնում էր 1376-ի: Նոր և նորագույն ժամանակներում Կարսում հրապարակված պարբերականներից են «Կարս» (1883 թ), «Բանվոր» (1917 թ) շաբաթաթերթերը, «Աշխատավորի ձայն» բանվորական-գյուղացիական (1920 թ) և «Դիրքերում» օրաթերթերը (1920 թ): 1883 թ Կարսում ստեղծվել է Կովկասի Հայոց բարեգործական ընկերության մասնաճյուղը:

Կարսը, ինչպես և միջնադարյան Հայաստանի այլ քաղաքները, սկզբում սովորական բերդ է եղել, և հայ պատմիչները այն հենց այդպես էլ ներկայացնում են («Բերդ Կարուց» և այլն): 9-13-րդ դդ բերդի շուրջը ծավալվել է քաղաքը, իսկ ամրոցը վերածվել է անառիկ միջնաբերդի: Հետագայում, պարսկա–թուրքական մշտական պատերազմների մռայլ ժամանակներում, Կարսի բերդի ամրությունները հետզհետե անկում են ապրում: Սակայն թուրքերը, հաշվի առնելով Կարսի ռազմա-ստրատեգիական նշանակությունը կայսրության համար, այն պարբերաբար ամրացրել են պաշտպանական նոր կառույցներով: Թուրք պատմիչ Փեչևիի վկայությամբ Կարսի բերդի հիմնավոր վերակառուցումը սկսվել Է 1578 թ: Հետագայում ամրակայվող աշխատանքները շարունակվել են այն աստիճանի, որ Կարսը, որպես ամրություն, 19-րդ դ կեսերին համարվում էր Վերդենին (Ֆրանսիա) ու Պերեմիշլին (Ռումինիա) հավասար հռչակ ունեցող բերդ-արմոց:

Կարսի բերդն ուներ կրկնակի պարիսպներ 26 ամրակուռ աշտարակներով: Աշտարակներից 17-ը գտնվում էին հարավային կողմում, 9-ը՝ արեւմտյան: Բերդի անկյունների չորս աշտարակները մյուսներից ավելի խոշոր ու բարձր էին: Պարիսպների բարձրությունը 10-12 մ էր, պատերի լայնությունը` 1,5 մ: Բերդի ընդհանուր երկարությունը 1000 մ էր, լայնությունը՝ 500 մ: Բուն միջնաբերդը տեղադրված Է Կարսի գետի աջակողմյան ժայռի վրա: Միջնաբերդը, որ շրջապատված Է կրկնակի պարիսպներով, ենթադրվում է որ պետք է կառուցված լինի հնագույն հայկական բերդի տեղում: Մինչև թուրքական տիրապետությունից ազատագրվելը՝ Կարսի բերդի ներսի տարածքը բնակեցված էր բացառապես թուրքերով և բաժանված էր 17 թաղերի: Բերդի ամրություններն ու մյուս կառույցները շարված են անմշակ քարով, բայց ամուր են, բարձր ու գեղեցիկ: Կարսի բերդի ողջ համալիրում երբեմն տեղավորվում էր մինչեւ 30000-40000 զինվոր:

Կարսի պատմա-ճարտարապետական հուշարձաններից ամենաարժեքավորը հռչակավոր Առաքելոց եկեղեցին է, որը կառուցվել է Հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորի (928-953 թթ) օրոք՝ 10-րդ դ կեսերին, որպես թագավորանիստ Մայր եկեղեցի /մինչեւ 1670 թ եղել է Վանանդի եպիսկոպոսանիստ/: Այն կլոր հատակագծով կենտրոնագմբեթ շքեղ կառույց է, հայկական միջնադարյան լավագույն կոթողներից մեկը, որը պատմության ավերիչ դեգերումներից կանգուն մնացած, այսօր էլ տիրաբար իշխում է գավառական քաղաքի վրա: Բացի դրանից, Կարսում կային հայկական սբ. Նշան, սբ. Աստվածածին, սբ. Գրիգոր, սբ. Մարիամ, ինչպես և Միքայել Հրեշտակապետի ռուսական և սբ. Գևորգ հունական եկեղեցիները: Կարսի մյուս հրշարժան կառույցներից են Կարսի գետի վրա գտնվող քարաշեն երեք կամուրջները:

Կարսը կարեւոր ստրատեգիական դեր խաղաց Ռուսական կայսրության համար` Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախապատրաստման եւ մարտական գործողությունների հաջող իրականացման գործընթացում: 1914 թ Կարսում տեղակայված էր մեծ թվաքանակի ռուսական զորախումբ, պահեստավորված էր ահռելի քանակությամբ զենք, զինամթերք, հանդերձանք, պարեն եւ այլն: Սակայն պատերազմի վերջում, Ռուսատանի պատերազմից դուրս գալով, Կարս քաղաքն ու մարզը, Բրեստի  1918թ. մարտի 3-ի պայմանագրով, նորից պետք է անցնեին Թուրքիային: Օգտվելով տարածաշրջանի բացարձակ անորոշ և քաոսային քաղաքական իրավիճակից /Անդրկովկասում դեռ չէին հռչակվել անկախ պետություններ/, թուրքական կանոնավոր զորքերը ապրիլի 25-ին ռազմակալեցին Կարսը: Քաղաքի հայ բնակչությունը կրեց մեծ կորուստներ, փրկվածները գաղթեցին Արեւելյան Հայաստան եւ Հյուսիսային Կովկաս:

Վերջապես 1919 թ ապրիլին Կարս մտան Հայաստանի Հանրապետության կանոնավոր զորամիավորումները, Կարսի ամրոցի վրա ծածանվեց անկախ Հայաստանի եռագույն դրոշը: Մեկ ու կես տարվա ընթացքում մեծ քանակության հայ գաղթականներ եւ նախկին բնակիչներ տեղափոխվեցին Կարս քաղաքը եւ շրջակայքը: Քաղաքը նորից վերադարձել էր խաղաղ ստեղծագործ կյանքի` այս անգամ արդեն դե-ֆակտո անկախ Հայաստանի Հանրապետության կազմում: Սակայն 1920 թ աշնանը Թուքիայի ավանդական հակահայ զավթողական քաղաքականության և Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարների անհեռատես արտաքին քաղաքականության շնորհիվ տարածաշրջանում կտրուկ սրվեց իրավիճակը` Թուրքիան ռազմական ագրեսիա իրականացրեց Հայաստանի Հանրապետության վրա: Հոկտեմբերի 30-ին Կարս մուտք գործեցին թուրքական զորամիավորումները, իրականացնելով հայ ազգաբնակչության կոտորած եւ դեպորտացիա:

1920 թ դեկտեմբերի 2-ի Ալեքսանդրապոլի, 1921 թ մարտի 16-ի Մոսկվայի, 1921 թ հոկտեմբերի 16-ի Կարսի պայմանագրերով Կարս քաղաքը եւ համանուն մարզը վերջնականորեն անցան Թուրքիային` դե-յուրե հաստատելով հայկական այդ բնիկ տարածքի օկուպացիան: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո 1945 թ ամռանը ԽՍՀՄ-ի կողմից դիվանագիտական ջանքեր էին գործադրվում Կարսի մարզը ԽՍՀՄ կազմում ընդգրկելու հարցի շուրջ, սակայն` ապարդյուն, Կարսը մնաց Թուրքիային: